ભારતના તમિલનાડુ રાજ્યમાં સ્થિત, મહાન જીવંત ચોલા મંદિરો (Great Living Chola Temples) યુનેસ્કો દ્વારા ઘોષિત એક વિશ્વ ધરોહર સ્થળ છે. આ મંદિરો 11મી અને 12મી સદીમાં ચોલા વંશના શાસકો દ્વારા બનાવવામાં આવ્યા હતા. ચોલા વંશ એ દક્ષિણ ભારતના ઇતિહાસમાં સૌથી શક્તિશાળી સામ્રાજ્યોમાંનું એક હતું અને આ મંદિરો તેમની સ્થાપત્ય કલા અને સંસ્કૃતિનો ઉત્તમ નમૂનો છે. આ મંદિરો માત્ર ધાર્મિક સ્થળો જ નથી, પરંતુ તે કલા, સ્થાપત્ય અને સંસ્કૃતિના જીવંત ઉદાહરણો છે. આજે પણ આ મંદિરોમાં પૂજા અને અન્ય ધાર્મિક વિધિઓ કરવામાં આવે છે, જેના કારણે તેમને "જીવંત" મંદિરો કહેવામાં આવે છે.
બૃહદેશ્વર મંદિર, તાંજાવુર
ચોલા વંશ અને તેમનું યોગદાન
ચોલા વંશે લગભગ નવમી સદીથી તેરમી સદી સુધી દક્ષિણ ભારત પર શાસન કર્યું હતું. તેઓ શક્તિશાળી શાસકો અને કલાના આશ્રયદાતા હતા. ચોલા શાસકોએ અનેક ભવ્ય મંદિરોનું નિર્માણ કરાવ્યું, જે તેમની કલા અને સ્થાપત્ય પ્રત્યેની રુચિ દર્શાવે છે. આ મંદિરો માત્ર ધાર્મિક સ્થળો જ નહોતા, પરંતુ તે સામાજિક, આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક કેન્દ્રો પણ હતા. ચોલા શાસકોએ શિક્ષણ, વેપાર અને કૃષિને પણ પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું.
મહાન જીવંત ચોલા મંદિરો: એક ઝલક
મહાન જીવંત ચોલા મંદિરોમાં મુખ્યત્વે ત્રણ મંદિરોનો સમાવેશ થાય છે:
- બૃહદેશ્વર મંદિર, તાંજાવુર (Brihadeeswarar Temple, Thanjavur): આ મંદિર ચોલા વંશના શાસક રાજરાજ ચોલ પહેલા દ્વારા 1003 અને 1010 એડી વચ્ચે બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિર ભગવાન શિવને સમર્પિત છે અને તે ભારતના સૌથી મોટા મંદિરોમાંનું એક છે. તેની ભવ્ય સ્થાપત્ય કલા અને શિલ્પો આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે.
- ગંગાઈકોંડા ચોલાપુરમ મંદિર (Gangaikonda Cholapuram Temple): આ મંદિર રાજેન્દ્ર ચોલ પહેલા દ્વારા 1035 એડી માં બનાવવામાં આવ્યું હતું. રાજેન્દ્ર ચોલ પહેલાએ ગંગા નદીના કિનારા સુધી વિજય મેળવ્યા બાદ આ શહેરની સ્થાપના કરી અને આ મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું. આ મંદિર પણ ભગવાન શિવને સમર્પિત છે અને તેની સ્થાપત્ય શૈલી તાંજાવુરના બૃહદેશ્વર મંદિર જેવી જ છે.
- ઐરાવતેશ્વર મંદિર, દારાસુરમ (Airavatesvara Temple, Darasuram): આ મંદિર રાજરાજ ચોલ બીજા દ્વારા 12મી સદીમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ મંદિર પણ ભગવાન શિવને સમર્પિત છે અને તે પોતાની જટિલ કોતરણી અને શિલ્પો માટે પ્રખ્યાત છે.
ગંગાઈકોંડા ચોલાપુરમ મંદિર
સ્થાપત્ય કલા અને વિશેષતાઓ
મહાન જીવંત ચોલા મંદિરો દ્રવિડ સ્થાપત્ય શૈલીનો ઉત્તમ નમૂનો છે. આ મંદિરોની કેટલીક મુખ્ય વિશેષતાઓ નીચે મુજબ છે:
- વિશાળ કદ: આ મંદિરો ખૂબ જ વિશાળ અને ભવ્ય છે. બૃહદેશ્વર મંદિરનો શિખર લગભગ 66 મીટર ઊંચો છે.
- જટિલ કોતરણી: મંદિરોની દિવાલો અને છતો પર જટિલ કોતરણી કરવામાં આવી છે, જે ચોલા શાસકોની કલા પ્રત્યેની રુચિ દર્શાવે છે.
- શિલ્પો: મંદિરોમાં અનેક દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ અને શિલ્પો સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે. આ શિલ્પો ચોલા કલાનો ઉત્તમ નમૂનો છે.
- ગોપુરમ: મંદિરોના પ્રવેશદ્વાર પર ઊંચા ગોપુરમ બનાવવામાં આવ્યા છે, જે દૂરથી જ દેખાઈ આવે છે.
- જળ વ્યવસ્થાપન: મંદિરોમાં જળ વ્યવસ્થાપનની ઉત્તમ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. વરસાદી પાણીને એકત્રિત કરીને તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો.
બૃહદેશ્વર મંદિર, તાંજાવુર: એક વિશેષ પરિચય
બૃહદેશ્વર મંદિર, જેને રાજરાજેશ્વરમ મંદિર પણ કહેવામાં આવે છે, તે ચોલા સ્થાપત્ય કલાનો સર્વોત્તમ નમૂનો છે. આ મંદિર તમિલનાડુના તાંજાવુર શહેરમાં આવેલું છે અને ભગવાન શિવને સમર્પિત છે. આ મંદિરની કેટલીક વિશેષતાઓ નીચે મુજબ છે:
- વિશાળ શિખર: મંદિરનો શિખર લગભગ 66 મીટર ઊંચો છે અને તે ભારતના સૌથી ઊંચા મંદિર શિખરોમાંનો એક છે.
- એક જ પથ્થરમાંથી બનેલો કુંભ: શિખર પર એક વિશાળ કુંભ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે, જે એક જ પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવ્યો છે. એવું માનવામાં આવે છે કે આ કુંભનું વજન લગભગ 80 ટન છે.
- નંદી મંડપ: મંદિરમાં નંદી મંડપ પણ આવેલો છે, જેમાં નંદીની વિશાળ મૂર્તિ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે.
- ભીંતચિત્રો: મંદિરની દિવાલો પર ચોલાકાલીન ભીંતચિત્રો બનાવવામાં આવ્યા છે, જે તે સમયની કલા અને સંસ્કૃતિને દર્શાવે છે.
ઐરાવતેશ્વર મંદિર, દારાસુરમની કોતરણી
ઐરાવતેશ્વર મંદિર, દારાસુરમ: જટિલ કોતરણીનું ઉદાહરણ
ઐરાવતેશ્વર મંદિર તમિલનાડુના દારાસુરમ શહેરમાં આવેલું છે અને તે પોતાની જટિલ કોતરણી અને શિલ્પો માટે પ્રખ્યાત છે. આ મંદિરની કેટલીક વિશેષતાઓ નીચે મુજબ છે:
- રથના આકારનું મંદિર: આ મંદિરને રથના આકારમાં બનાવવામાં આવ્યું છે, જે તેને એક અનોખો દેખાવ આપે છે.
- સંગીતના સ્તંભો: મંદિરમાં કેટલાક એવા સ્તંભો છે, જેને ઠોકવાથી સંગીતના સ્વરો ઉત્પન્ન થાય છે.
- નાટ્ય મંડપ: મંદિરમાં એક નાટ્ય મંડપ પણ આવેલો છે, જ્યાં નૃત્ય અને નાટકોનું આયોજન કરવામાં આવતું હતું.
મંદિરોનું સંરક્ષણ અને મહત્વ
મહાન જીવંત ચોલા મંદિરો ભારતના સાંસ્કૃતિક વારસાનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે અને તેમનું સંરક્ષણ કરવું એ આપણી ફરજ છે. આ મંદિરોને યુનેસ્કો દ્વારા વિશ્વ ધરોહર સ્થળ તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યા છે, જેના કારણે તેમનું સંરક્ષણ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ મહત્વપૂર્ણ બની ગયું છે. આપણે આ મંદિરોની મુલાકાત લેતી વખતે તેમની સ્વચ્છતા જાળવવી જોઈએ અને તેમને નુકસાન ન પહોંચાડવું જોઈએ.
આ મંદિરો આપણને આપણા ભૂતકાળ સાથે જોડે છે અને ભવિષ્ય માટે પ્રેરણા આપે છે. તેઓ કલા, સ્થાપત્ય અને સંસ્કૃતિના જીવંત ઉદાહરણો છે અને આવનારી પેઢીઓ માટે તેમનું જતન કરવું એ આપણી જવાબદારી છે.
નિષ્કર્ષ
મહાન જીવંત ચોલા મંદિરો ચોલા વંશની ભવ્યતા અને કલાત્મકતાના પ્રતીક છે. આ મંદિરો ભારતના ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિનો મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે અને વિશ્વભરના પ્રવાસીઓ માટે આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે. આપણે આ મંદિરોની મુલાકાત લેવી જોઈએ અને તેમના ઇતિહાસ અને મહત્વને સમજવું જોઈએ. આ સાથે, તેમના સંરક્ષણમાં પણ યોગદાન આપવું જોઈએ, જેથી આવનારી પેઢીઓ પણ આ ભવ્ય મંદિરોને જોઈ શકે અને તેમના વિશે જાણી શકે.
ચાલો, આપણે સૌ સાથે મળીને પ્રતિજ્ઞા કરીએ કે આપણે આપણા સાંસ્કૃતિક વારસાનું જતન કરીશું અને તેને આવનારી પેઢીઓ સુધી પહોંચાડીશું.